ارز و نرخ ارز چیست و انواع آن کدام است؟

ارز (Currency) به پول‌های خارجی گفته می‌شود عموماً نوع پذیرفته‌شده‌ای از پول است که شامل سکه و اسکناس های کاغذی می‌شود و توسط دولت توزیع شده و در داخل اقتصاد گردش دارد. ارز که به عنوان واسطه مبادله کالا و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد، پایه و زیربنای کسب‌وکارها به حساب می‌آید.به گفته دیگر به واحدهای پولی که در کشورهای دیگر جز کشور اصلی داد و ستد شود به صورت کلی ارز گفته می‌شود.

منظور از نرخ ارز خارجی عبارت است از مقداری از واحد پولی ملی که برای بدست آوردن واحد پول کشور دیگر باید پرداخت شود. همچنین می‌توان نرخ ارز را، ارزش برابری یک واحد پول خارجی به پول داخلی دانست. به عبارت دیگر بهای خرید یا فروش یک واحد پول خارجی به پول رایج کشور را نرخ ارز می‌گویند.

سرمایه گذاران اغلب ارز را در بازار بورس خارجی معامله می‌کنند. نرخ مبادله ا‌رز نرخی است که در آن دو نوع ا‌رز مختلف می‌توانند با یک دیگر مبادله شوند. این نرخ ها می‌توانند «شناور» یا «ثابت» باشند.

به صورت عمومی، هر کشور ارز مخصوص به خود را دارد. مثلاً ا‌رز رسمی کشور سوئیس، فرانک و ار‌ز رسمی ژاپن ین است. یک استثنا در مورد یورو وجود دارد که به عنوان ارز چندین کشور اروپایی مورداستفاده قرار می‌گیرد. اگرچه هر نوع ار‌ز مختص یک کشور به حساب می‌آید اما در مواردی ممکن است سایر کشورها ارز سایر کشورها را در کشور خود قانونی اعلام کنند. مثلاً، السالوادور و پاناما استفاده از دلار را آزاد کرده‌اند.

بعضی از انواع پول‌های جدید، مثل کریپتوکارنسی (cryptocurrencies)، بیت کوین (bitcoin)، داگ کوین (dogecoin) و سایر ارزهای آنلاین و ارزهای برند به هیچ کشور خاصی تعلق ندارند. ارزهای برند، مثل کارت های اعتباری هوایی یا اعتبار در بازی های آنلاین به نسبت ارزش محصولات یا خدماتی که به آن وابسته هستند، ارزش گذاری می‌شوند. نظارت بر روی ارزهای دیجیتال کاملاً غیرمتمرکز است و نرخ مبادله ار‌ز دیجیتال می‌تواند در یک بازه زمانی کوتاه به شدت تغییر کند.

سیاست‌های پولی و مالی در نظام‌های ارزی

• سیاست مالی در نرخ ارزثابت: سیاست‌های مالی در نبود نرخ‌ارز و حساب سرمایه بر سطح تقاضای کل و درآمد کل تأثیری ندارد و به خاطر بالا رفتن نرخ بهره و کاهش سرمایه‌گذاری تنها ترکیب محصول تغییر می‌کند، حجم پول در جریان نیز کاهش یافته ذخایر ارزی بانک مرکزی هم کاهش می‌یابد.
• سیاست پولی در نظام نرخ ارزثابت: این سیاست‌ها در چنین شرایطی بی اثر است و به طور موقت موجب کاهش نرخ بهره می‌شود؛ و شاید اندکی ترکیب محصول را تغییر دهد.
• سیاست‌های مالی در نظام نرخ ارزشناور: سطح درآمد کل تعادلی به طور مثبت تحت تأثیر قرارمیگیرد و افزایش می‌یابد.
• سیاست پولی در نرخ ارزشناور سیاست پولی: در سطح درآمد تأثیر مثبت دارد، اما اثر آن بر نرخ بهره به طور دقیق مشخص نیست. ممکن است نرخ بهره در تعادل جدید نسبت به قبل کاهش یابد یا افزایش پیدا کند یا بدون تغییر بماند.

انواع ارز

• ارزدولتی: ارزی است که دولت از طریق بانک‌های مجاور و به نرخ دولتی فروشد.
• ارز‌رقابتی: ارزی است که از سوی دولت در رقابت با بازار آزاد، عرضه می‌شود.
• ارز‌دانشجویی: ارزی است که دولت برای تأمین مخارج دانشجویان خارج از کشور در نظر می‌گیرد و به دانشجویان برای ادامه تحصیل می‌دهد.
• ارز‌ تهاتری: ارزی است که در قرار دادهای پایاپا مبنای محاسبه قرار می‌گیرد.
• ارز‌مبادله‌ای: ارزی است که در مرکز مبادلات ارزی برای برخی گروه از کالاها جهت واردات در نظر گرفته می‌شود.
• ارز‌وزانس: ارزی است که پس از دریافت کالا حواله می‌شود.
• ارزشناور: ارزی است که بهای آن ثابت نیست و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.
• ارز‌صادراتی: ارزی است که از راه فروش کالای صادراتی تأمین می‌شود.

انواع نرخ ارز

• نرخ ارز حقیقی: نرخ ارز حقیقی عبارت است از نسبت قیمت‌های خارجی به قیمت‌های داخلی بر حسب یک پول.
• نرخ ارز مؤثر اسمی: ارزش پول یک کشور را برحسب یک میانگین وزنی از پول سایر کشورها اندازه‌گیری می‌کند که در آن وزن‌ها انعکاس دهندهٔ سهم هر کشور در تجارت بین‌المللی این کشور می‌باشد. به همین دلیل به آن نرخ ارز با وزن تجاری هم می‌گویند.
• نرخ ارز مؤثر حقیقی: نرخ ارز مؤثر حقیقی از تقسیم یک میانگین وزنی از قیمت سبد کالایی در کشورهای طرف تجاری بر حسب پول داخلی نسبت به قیمت آن در کشور به دست می‌آید.

نرخ ارز چگونه تعیین می شود؟

دو روش تعیین نرخ ارز وجود دارد:

درکشورهائی که ورود وخروج ارز آزاد می باشد و دولت وبانک مرکزی  دربازار ارز دخالتی ندارند ، درحقیقت یک بازار جهانی ارز وجود دارد ، ورود وخروج ارزهای مختلف درآن آزاد می باشد و نظام ارزی آن ، نظام آزاد ارز نامیده می شود .

درحالت دیگر ، درکشورهائی که ورود وخروج ارز تحت کنترل دولت وبانک مرکزی است ، بازار ارز یک بازار داخلی ، محدود وتحت کنترل است ونظام ارزی ، نظام کنرل ارز نامیده می شود. درنظام آزاد ارز ، نرخ ارز شناور است ، بدین معنی که نوسانات عرضه وتقاضای ارز، قیمت آن را تعیین می کند واین قیمت یا برابری ، تابع تغییرات عرضه وتقاضا واصطلاحا” شناور است.

درنظام کنترل ارز ، نرخ ارز ، ثابت است ، بدین معنی که نرخ ، توسط دولت تعیین ودیکته می شود . دولت عمده ترین خریدار وفروشنده ارز است ونرخ را براساس ملاحظات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی تعیین می کند. درکشورهای پیشرفته صنعتی ، علیرغم ثبات نرخ ارز، دولتها درمواقع ضروری به طور غیر مستقیم دربازار دخالت نموده و نرخ ارز را کاهش یا افزایش می دهند.

فرمول تعیین نرخ واقعی ارز

بانک‌های مرکزی در دنیا از جمله بانک مرکزی ایران براساس فرمول (Reelection rate) نرخ واقعی ارز را محاسبه می‌کند.

اجزای این فرمول که به اختصار RER نوشته می‌شود شامل e (نرخ اسمی ارز)، p (شاخص قیمت داخلی) و Pf (شاخص قیمت خارجی یا «آمریکا») است.

فرمول Reelection rate به شرح زیر است:

شاخص قیمت طرف خارجی (آمریکا) x نرخ اسمی ارز = نرخ واقعی ارز

این صورت در مخرج کسر که شاخص قیمت داخلی است تقسیم می‌شود.

اختلاف نرخ تورم داخلی و نرخ تورم طرف خارجی (آمریکا) از اختلاف PFْ – Pْ به دست می‌آید.

بر اساس این فرمول افزایش در شاخص قیمت در کشور طرف خارجی (در صورت افزایش کمتر شاخص قیمت داخلی) منجر به کاهش نرخ واقعی ارز می‌شود.

این محاسبات به صورت روزانه انجام می‌شود به طوری که شاخص قیمت آمریکا و سایر کشورها به صورت روزانه توسط بانک‌ها مرکزی اعلام و نرخ برابری ارزها با یکدیگر تعیین می‌شود.

بانک مرکزی با منبا قراردادن این فرمول در صورت بالاتر بودن قیمت از نتیجه این فرمول سیاست‌های افزایش عرضه ارز به بازار را در دستور کار قرار می‌دهد و در صورتی که نرخ ارز بازار از نتیجه فرمول کمتر باشد جانب عرضه ارز را کاهش می‌دهد.

چه عواملی بر ارز تأثیر می‌گذارند؟

عوامل گوناگونی بر نرخ ارز تأثیر می‌گذارند:

۱- تراز پرداخت‌ها

هرگونه تغییر و تحول در تراز پرداخت‌ها تأثیر مستقیم روی نرخ ارز می‌گذارد. دارندگان ارز کشوری که تراز پرداخت‌هایش رو به کاهش است، آن را می‌فروشند و ارز معتبر دیگری را خریداری می‌کنند؛ بنابراین، عرضهٔ این ارز در بازار زیاد می‌شود و نرخ آن نسبت به ارزهای دیگر کاهش می‌یابد.

۲- استقراض خارجی

هر اندازه کشوری بیشتر مقروض باشد نیازش به ارز خارجی برای پرداخت اصل و بهرهٔ بدهی‌ها بیشتر است. بنابر این، فشاری که روی ذخایر ارزی آن کشور وارد می‌شود، روی نرخ ارز آن کشور منتقل شده و آن را ضعیف می‌کند.

۳- انتظارات برای آینده

ممکن است نرخ ارزها بر اثر پیش‌بینی‌هایی که نسبت به وضعیت آن‌ها می‌شود، تغییر کند. با وجود انتظار نرخ ارز قوی در آینده، صادرات به آن کالا به تأخیر خواهد افتاد تا زمانی که نرخ ارز کاملاً قوی شده و در هنگام تبدیل آن به پول کشور خودی با نرخ بهتری روبه روبوده و پول بیشتری دریافت گردد.

۴- تورم

در صورت برابری نرخ تورم در هر دو کشور باید به شاخص قیمت‌های خرده‌فروشی و عمده‌فروشی توجه کرد تا وضعیت هر کشور مشخص شود.

۵- سیاست‌های اقتصادی

سیاست‌هایی که‌ بر نرخ ارز اثر می‌گذارند عبارت‌اند از: رشد معقول عرضهٔ پول، سیاست‌های مناسب مالی، خصوصیات دیپلماسی خارجی و فعالیت‌های نظامی، سرمایه‌گذاری در مقایسه با میزان نقدینگی.

 پول (Money) با ارز (Currency) چه تفاوتی دارد؟

یکی از عمیق‌ترین اشتباه‌های اقتصادی این است که پول را با ارز اشتباه بگیریم. این دو، ماهیت متفاوتی دارند و کاربردهای متفاوتی دارد و دینامیک متفاوتی دارند و در سیستم‌های متفاوتی هم به کار گرفته می‌شوند.

به همین علت است که به چیزهایی مثل بیت کوین و اتریوم، Cryptocurrency یا ارزِ رمزنگاری شده گفته می‌شود و نباید اشتباهاً آن‌ها را به پول دیجیتال یا پول رمزنگاری شده ترجمه کنیم.