الف- نهادهای خود تنظیم گر

به عنوان اولین مورد از مهمترین نهادهای مالی بازار سرمایه می توان به نهادهای خود تنظیم گر اشاره کرد. مهمترین ویژگی نهادهای خود تنظیم گر ، برخورداری این نهادها از استانداردهای حرفه ای و اخلاقی است. این ویژگی باعث می شود، برخی از وظایف نظارتی مقام ناظر بر بازار سرمایه به این نهادها تفویض شود. به بیان دیگر، نهادهای خود تنظیم گر مجازند برای حسن انجام وظایف و تنظیم فعالیت های حرفه ای خود، ضوابط و استانداردهای حرفه ای و انضباطی لازم را وضع و اجرا نمایند.

نهادهای خود تنظیم گر شامل :

• بورس اوراق بهادار
• بورس کالا
• موسسات سپرده گذاری و نگهداری اوراق بهادار

۱- بورس اوراق بهادار

بورس اوراق بهادار از جمله مهمترین نهادهای خود تنظیم گر فعال در بازار اوراق بهادار به شمار می رود. وظیفه اصلی بورس اوراق بهادار، فراهم آوردن بازاری شفاف و منصفانه برای دادوستد اوراق بهادار پذیرفته شده و همچنین سیستمی مناسب برای نظارت بر جریان دادوستد، عملیات بازار و فعالیت اعضای آن است.

مسئولیت های بورس اوراق بهادار به عنوان یکی از نهادهای مالی بورس  :

• تصمیم گیری درباره پذیرش یا لغو پذیرش اعضا شامل کارگزاران، معامله گران، بازارگردانان و مشاوران و مدیران سرمایه گذاری
• تصمیم گیری درباره پذیرش یا لغو پذیرش ابزارهای مالی قابل دادوستد در بورس اعم از سهام، ابزارهای بدهی و ابزارهای مشتق
• فراهم آوردن یک سیستم دادوستد مناسب و کارآمد
• فراهم آوردن یک سیستم مناسب و کارآمد برای تسویه و پایاپای دادوستد
• فراهم آوردن یک سیستم مناسب برای نظارت بر جریان دادوستد، عملیات بازار و فعالیت اعضا
• فراهم آوردن امکانات و تسهیلات لازم برای توزیع و انتشار اطلاعات مربوط به دادوستد و نیز سایر اطلاعات لازم برای تصمیم گیری درباره دادوستد اوراق بهادار

۲- بورس کالا

بورس های کالا به عنوان یکی از مهمترین نهادهای مالی بازار سرمایه ، نهادهای سازمان یافته اند که به منظور دادوستد کالا تشکیل می شوند. خرید و فروش کالاها در بورس های کالا به دو صورت انجام می شود. متقاضیان می توانند در قالب بازار نقدی یا بازار آتی به خرید و فروش کالاها بپردازند. در بازار نقدی، کالا به طور واقعی و فیزیکی در قیمت هایی که خریداران و فروشندگان روی آنها توافق کرده اند، دادوستد می شوند. بازار آتی متفاوت از بازار نقدی است. در بازار آتی، قراردادهای آتی و نه خود کالاها، توسط واسطه های بازار و از طریق حراج حضوری مورد دادوستد قرار می گیرند. این قراردادها از آن جهت قرارداد آتی نامیده می شوند که بر اساس آنها تحویل یا دریافت مقدار مشخصی از یک کالای خاص، در یک زمان معین، تضمین می شود.

۳- موسسات سپرده گذاری و نگهداری اوراق بهادار

این موسسات با هدف نگهداری اوراق بهادار و انتقال مالکیت اوراق، بدون انتقال فیزیکی آن از طریق انتقال اوراق از یک حساب به حساب دیگر و به طور کلی تسهیل و تسریع دادوستد در بازار اوراق بهادار ایجاد شده اند. ایجاد موسسات سپرده گذاری و نگهداری اوراق بهادار، با توجه به گسترش چشمگیر بازارهای مالی و رشد حجم دادوستد در بورس های اوراق بهادار، امری اجتناب ناپذیر بوده و باعث کاهش خطرات مربوط به تاخیر در تحویل، گم شدن، سرقت و جعل اوراق بهادار و صرفه جویی در وقت و هزینه نقل و انتقال اوراق شده و به افزایش کارایی تسویه، پایاپای و انتقال اوراق بهادار کمک می کند.

ب- واسطه های بازار نهادهای مالی

به عنوان دومین مورد از مهمترین نهادهای مالی بازار سرمایه می توان به واسطه های بازار اشاره کرد. واسطه های بازار به عنوان نهادهای اجرایی و عملیاتی بازار اوراق بهادار، تمامی فعالیت های مربوط به عرضه اولیه اوراق و تضمین فروش آنها، مدیریت پرتفوی، انجام سفارش های خرید و فروش مشتریان، مشاوره و امور مربوط به تهیه، پردازش و انتشار اطلاعات دادوستد اوراق بهادار و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق بهادار در بازار را انجام می دهند.

برخی از مهمترین واسطه های بازار را می توان به صورت زیر برشمرد :

۱- شرکت های تامین سرمایه (بانک های سرمایه گذاری)

این نهاد از نهادهای مالی بازار سرمایه که در بازار اولیه فعالیت می کند، قیمت گذاری، بازاریابی و فروش اوراق بهادار شرکت ها را در انتشار اولیه از طریق عرضه عمومی یا خصوصی بر عهده دارد. مؤسسات مزبور، گاه بر اساس قرارداد متعهد می شوند که بخشی از اوراق بهادار شرکت را که فروش نرفته است، خریداری نمایند.

۲- کارگزاران

اشخاصی هستند که به عنوان واسطه بین خریداران و فروشندگان به دادوستد اوراق بهادار میپردازند. کارگزاران به عنوان نماینده مشتری و به حساب مشتری، در مقابل دریافت کارمزد، به خرید و فروش اوراق بهادار می پردازند.

۳- معامله گران

معامله گران، واسطه های مالی هستند که به حساب خود اوراق بهادار می خرند و از موجودی سهام خود به مشتریان می فروشند یا اوراق بهادار آنها را خریداری می کنند. معامله گران کارمزد دریافت نمی کنند بلکه از تفاوت قیمت خرید و فروش اوراق بهادار سود می برند.

۴- مشاوران سرمایه گذاری نهادهای مالی

مشاوران سرمایه گذاری نهادهایی هستند که به اشخاص یا نهادهای دیگر در زمینه ارزش گذاری اوراق بهادار، سرمایه گذاری در اوراق بهادار و تهیه سبد سرمایه گذاری مشاوره می دهند.

۵- بازارگردانان نهادهای مالی

بازارگردانان از نهادهای مهم فعال در بورس های اوراق بهادار می باشند که با داشتن توان مالی و تخصص لازم، مسئولیت حفظ بازاری منظم و مداوم برای سهام خاصی را عهده دار می شوند. در واقع بازارگردان با خرید و فروش سهام، به مقابله با عدم تعادل های موقت می پردازد و می کوشد تا عرضه و تقاضا را متعادل سازد. به عبارت دیگر بازارگردان گاه در نقش خریدار، در مواردی که سهم خاص و مورد نظر خریدار ندارد و گاه در نقش فروشنده، چنانچه سهم خاصی فروشنده نداشته ولی خریداران بالقوه ای دارد، در بازار فعالیت می کند. ب

ازارگردان می تواند به عنوان یک کارگزار برای سفارش دهندگان خرید و فروش سهام را با استفاده از دفاتر خود که در آن سفارش خرید و فروش اوراق بهادار با قیمت های معین پیشنهادی ثبت شده است انجام دهد یا به عنوان یک معامله گر، اوراق بهادار تعیین شده را برای موجودی خود معامله کند.

۶- شرکت های سرمایه گذاری نهادهای مالی

شرکت های سرمایه گذاری از جمله واسطه های مالی هستند که کارکرد اصلی آنها مدیریت تخصصی سرمایه گذاری در بازار اوراق بهادار می باشد، اگر چه انواع متعددی از شرکت های سرمایه گذاری با کارکردهای مختلف وجود دارند، اما شرکت های فعال در بورس اوراق بهادار به طور معمول با هدف مدیریت پرتفوی وارد بورس می شوند.

این شرکت ها با فروش اوراق سرمایه گذاری خود به عموم، وجوه به دست آمده را در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار سرمایه گذاری می کنند و به نمایندگی از دارندگان اوراق به اداره آن می پردازند.

ج- سایر فعالان بازار سرمایه نهادهای مالی

علاوه بر نهادها و موسسات فوق، نهادهای دیگری با وظایف و کارکردهای خاص به عنوان نهادهای مالی بازار سرمایه فعالیت می کنند که مهمترین آنها عبارتند از :

۱- موسسات رتبه بندی خطر و اعتبار

کارکرد اصلی این نهاد از نهادهای مالی بازار سرمایه رتبه بندی اوراق بدهی شرکت ها با توجه به ریسک عدم بازپرداخت یا ورشکستگی است. این موسسات با انجام تحلیل مالی، ارزیابی مدیریت، تحلیل صنعت و بررسی احتمال عدم پرداخت بهره یا سود و بازپرداخت اصل سرمایه، نوع و شرایط تعهدات، حفاظت دارایی ها به هنگام ورشکستگی، سازماندهی مجدد و سایر مسائل قانونی و وجود ضمانت و بیمه به رتبه بندی اوراق بدهی شرکت ها می پردازند. مؤسسات مزبور با رتبه بندی اوراق بدهی با تعهدات ثابت، به سرمایه گذاران کمک می کنند تا چشم انداز پرداخت سقف تعهد شده مورد نظر را با توجه به ریسک عدم بازپرداخت یا ورشکستگی ارزیابی کنند.

۲- پردازشگران حرفه ای اطلاعات یا فروشندگان حرفه ای اطلاعات

فعالیت عمده اینگونه موسسات، گردآوری و پردازش اطلاعات به منظور اتخاذ تصمیم در زمینه سرمایه گذاری در اوراق بهادار است.